डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि विमा यंत्रणा: सामाजिक न्यायाची दिशा..
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि विमा यंत्रणा: सामाजिक न्यायाची दिशा..
भारतातील सामाजिक आणि आर्थिक परिवर्तनाचे अग्रदूत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केवळ राजकीय अधिकारांवरच लक्ष केंद्रित केले नाही, तर आर्थिक सुरक्षा, सामाजिक विमा यंत्रणा आणि कामगारांच्या हक्कांवरही विशेष भर दिला. त्यांच्या मते, विमा ही फक्त आर्थिक सुविधा नसून सामाजिक न्यायाची पायरी आहे. त्यांनी विमा यंत्रणेला केवळ पैशाच्या व्यवहाराशी जोडून पाहिले नाही, तर समाजातील दुर्बल घटकांना आर्थिक स्थैर्य मिळवून देणारे साधन म्हणून मांडले.
१९४७ मध्ये लिहिलेल्या “States and Minorities” या ग्रंथामध्ये डॉ. आंबेडकरांनी “State Socialism” ही संकल्पना मांडली. त्यांच्या या विचारांनुसार, राज्याने प्रत्येक नागरिकाला सामाजिक आणि आर्थिक संरक्षण देणे ही आपली जबाबदारी मानली पाहिजे. आरोग्य विमा, अपघात विमा, मातृत्व लाभ आणि वृद्धापकाळ संरक्षण या योजना या केवळ सुविधा नसून नागरिकांचा हक्क आहेत, आणि या योजना सरकारने सर्वांसाठी अनिवार्य केल्या पाहिजेत, असे त्यांचे मत होते.
१९४२ ते १९४६ या काळात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर भारताचे कामगारमंत्री होते. या काळात त्यांनी भारतीय कामगारांच्या हितासाठी अनेक ऐतिहासिक सुधारणा केल्या. त्यांनी Employees’ State Insurance (ESI) योजनेची पायाभरणी केली, जी आजही लाखो कामगारांना आरोग्य आणि आर्थिक सुरक्षा प्रदान करते. तसेच त्यांनी कामाचे तास आठ तासांपर्यंत मर्यादित केले, मातृत्व लाभ कायदा तयार केला, कामगार संघटनांना कायदेशीर मान्यता दिली आणि भविष्य निर्वाह निधी (PF) या संकल्पनेचा पाया रचला. त्यांच्या या सुधारणा आजच्या भारतीय कामगार कायद्यांचे आणि सामाजिक सुरक्षा धोरणांचे आधारस्तंभ आहेत.
डॉ. आंबेडकरांनी विमा क्षेत्राच्या संदर्भात खाजगी कंपन्यांच्या नफेखोर वृत्तीवर टीका केली आणि विमा क्षेत्राचे राष्ट्रीयीकरण करण्याची गरज अधोरेखित केली. त्यांच्या मते, विमा हे केवळ आर्थिक साधन नसून सामाजिक समतेचे आणि आर्थिक लोकशाहीचे शस्त्र आहे. राज्यनियंत्रित विमा संस्था हीच खऱ्या अर्थाने लोकांना न्याय्य, सुलभ आणि सुरक्षित संरक्षण देऊ शकते. त्यामुळे विमा यंत्रणा ही राज्याची जबाबदारी असावी, असा त्यांचा ठाम विश्वास होता.
“बहुजन हिताय, बहुजन सुखाय” या तत्त्वावर आधारित त्यांच्या विमा संकल्पनेत समाजातील सर्व घटकांचा समावेश होता. त्यांनी विमा व्यवस्थेला सामाजिक समतेचा आणि आर्थिक लोकशाहीचा पाया मानले. आजच्या डिजिटल युगात लागू झालेल्या विविध सामाजिक सुरक्षा योजना जसे की प्रधानमंत्री जीवन ज्योती विमा योजना, आयुष्मान भारत योजना, आणि ESIC या योजना त्यांच्या दूरदृष्टीचेच प्रतिक आहेत.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सामाजिक विमा आणि सुरक्षा ही राज्याची नैतिक जबाबदारी मानली. त्यांच्या या विचारांमुळे भारतात सामाजिक सुरक्षा यंत्रणेचा मजबूत पाया रचला गेला. त्यामुळे प्रत्येक नागरिकाला सुरक्षित, सन्मान्य आणि स्थिर जीवन जगण्याचा अधिकार मिळाला. त्यांच्या विमा-विचारांतून आजचा भारत सामाजिक न्याय, आर्थिक समता आणि सर्वसमावेशक विकासाच्या दिशेने पुढे जात आहे.
Leave Comments
Post a Comment